Khủng hoảng cho vay dưới chuẩn (Subprime Mortgage Crisis), tên đầy đủ là Khủng hoảng cho vay nhà ở dưới chuẩn, là cuộc khủng hoảng tài chính bắt nguồn từ sự gia tăng đột biến các vụ vỡ nợ thế chấp và tịch thu nhà tại Mỹ. Bùng phát từ năm 2007, nó nhanh chóng lan rộng toàn cầu, gây tổn thất nặng nề cho nền kinh tế Mỹ và thế giới. Nguyên nhân sâu xa xuất phát từ một sản phẩm cho vay nhà ở phổ thông - khoản vay thế chấp dưới chuẩn - được các tổ chức tín dụng Mỹ cấp cho người vay có xếp hạng tín dụng thấp, thu nhập bất ổn và khả năng trả nợ yếu.

Để theo đuổi lợi nhuận cao hơn, các tổ chức cho vay đã chứng khoán hóa các khoản vay dưới chuẩn này, đóng gói thành trái phiếu đảm bảo bằng tài sản (ABS) bán cho ngân hàng đầu tư để gây quỹ. Sau đó, trái phiếu dưới chuẩn được các ngân hàng đầu tư tái đóng gói thành CDO (Nghĩa vụ nợ thế chấp), biến chúng thành các trái phiếu có xếp hạng cao rồi bán lại cho quỹ phòng hộ, công ty bảo hiểm, ngân hàng... Cuối cùng, các sản phẩm tài chính này được phân phối đến nhà đầu tư toàn cầu.

Rủi ro âm thầm được khuếch đại qua mỗi lớp đóng gói. Chuỗi mắt xích từ dòng tiền và trái phiếu này giống như hiệu ứng domino, bắt đầu từ người mua nhà có tín dụng xấu, công ty cho vay dưới chuẩn, ngân hàng đầu tư đến quỹ phòng hộ, bảo hiểm, ngân hàng... Cả Phố Wall cùng tham gia vào ván bài mạo hiểm, hứng chịu thảm họa không thể tránh khỏi.

Nguyên nhân khủng hoảng?

Năm 2001, sau sự kiện bong bóng dot-com vỡ và khủng bố 11/9, nền kinh tế Mỹ suy thoái. Để kích thích thị trường, chính phủ áp dụng chính sách tiền tệ nới lỏng, Fed giảm lãi suất liên tục. Đến tháng 1/2003, lãi suất xuống mức thấp kỷ lục 1% trong 30 năm và duy trì đến giữa 2004. Môi trường lãi suất siêu thấp khiến vay tiền dễ dàng, tạo ra ảo tưởng bùng nổ thị trường bất động sản với giá nhà tăng chóng mặt.

Các dịch vụ cho vay thế chấp cũng phát triển mạnh. Tuy nhiên, lãi suất thấp dù duy trì tăng trưởng kinh tế nhưng dẫn đến thâm hụt ngân sách và thương mại, đồng USD suy yếu, áp lực lạm phát gia tăng và bong bóng tài sản do thanh khoản dư thừa. Buộc phải hành động, Fed thắt chặt chính sách tiền tệ bằng loạt tăng lãi suất khiến lượng tiền trên thị trường giảm mạnh.

Từ tháng 6/2004 đến tháng 6/2006, Fed tăng lãi suất 17 lần, đưa lãi suất cơ bản từ 1% lên 5.25%. Hệ quả, lãi suất tăng đã chọc thủng bong bóng bất động sản Mỹ. Hàng loạt người vay không trả được nợ, giá nhà lao dốc, tài sản mất thanh khoản, ngân hàng phải bán nhà tịch thu với giá rẻ mạt. Các ngân hàng thua lỗ nặng, tổ chức tài chính Phố Wall đổ vỡ như domino. Năm ngân hàng đầu tư lớn nhất nước Mỹ chịu thiệt hại nghiêm trọng, gây ảnh hưởng lan rộng toàn thị trường.